Kim jest narcyz? Co to jest narcyzm? Jakie kobiety wchodzą w relacje z narcyzami?

Kim jest narcyz? Co to jest narcyzm? Jakie kobiety wchodzą w relacje z narcyzami?
Narcyzm w ujęciu psychologicznym.

mgr Monika Teodorowicz

Etymologia pojęcia narcyzmu wywodzi się z mitologicznej opowieści o Narcyzie, młodzieńcu, który zakochał się w swoim własnym odbiciu ujrzawszy je w tafli wody. Zmarł nie mogąc oderwać od siebie wzroku, a na jego grobie wyrósł kwiat o złotym środku otoczonym białymi płatkami, który nazwano narcyzem (Parandowski, 1992).

Pierwsze naukowe koncepcje narcyzmu związane są z koncentracją na samym sobie, ówcześnie rozumianej jako autoerotyzm czy homoseksualizm, uważany wtedy za pragnienie ciała podobnego własnemu (Binet, 1887; Cooper, 1985; Ellis, 1898 Freud, 1914/1991). Najczęściej opisywano narcyzm jako zachowania odbiegające od normy, oparte na uwielbieniu siebie i dyskredytowaniu wartości innych ludzi. Kohut (1972; 1977) wyróżnił pięć możliwych rodzajów osobowości narcystycznej: spragniona ideałów, alter-ego, spragniona połączenia się (fuzji), spragniona lustra (odzwierciedlania) i unikająca kontaktów (pozostająca w relacji z samym sobą). Narcyzm opisywali także Karen Horney (1999) i Erich Fromm (1999). Otto Kernberg (1975) i Millon (1990) oraz wielu innych w późniejszych latach.

Obecnie narcyzm ujmujemy jako zespół cech i zachowań, który może być rozumiany dwojako: jako zaburzenie osobowości i jako narcystyczny styl zachowania (Paulhus, Williams, 2002; Januszewski, 2005). Każdy z nas cechuje się większym lub mniejszym stopniem “zdrowego narcyzmu”, dopiero wysokie wyniki na skali narcyzmu możemy nazywać narcystycznym zaburzeniem osobowości (Fromm, 1980, Leary, 2004). Główną różnicą pomiędzy narcystycznym stylem, a zaburzeniem osobowości, jest empatia. Styl narcystyczny cechuje się egocentryzmem, jednak nie jest pozbawiony empatii. W zaburzeniu występuje brak empatii, co skłania do wykorzystywania i wyzyskiwania innych. Styl narcystyczny jest zestawem połączonych strategii radzenia sobie z problemami, przejawia się empatią, przywództwem, opanowaniem, determinacją, konfrontacyjnością, zaangażowaniem, brakiem egoizmu, dążeniem do zdobycia uznania. Natomiast narcystyczne zaburzenie osobowości (ang. narcissistic personality disorder, NPD) wiąże się z ogromnym zakłóceniem wszystkich wymiarów osobowości, tożsamości i funkcjonowania (Vaknin, 2015). Osoby z zaburzeniami narcystycznymi są mało empatyczne, potrzebujące wiele uwagi i podziwu, skłonne do rywalizacji, dewaluujące innych i lekceważące normy społeczne (Czarna, 2011; Jakobwitz, Egan, 2006; Jones, Paulhus, 2014). Przyczyn narcyzmu należy szukać w zaburzonych relacjach z rodzicami bądź opiekunami dziecka. (Kernberg, 1974, 1986; Czarna, 2008).

Już Emmons (1987) określił niektóre ze składowych narcyzmu jako adaptacyjne bądź dezadaptacyjne. Adaptacyjność narcyzmu związana jest z wysoką samooceną, samowystarczalnością, większą pewnością siebie, narcystycznym przywództwem i autorytetem, oraz z poczuciem wielkościowości. Narcyz jest zaabsorbowany otrzymywaniem podziwu i uwagi od otoczenia, a to może prowadzić do zachowań społecznie pożądanych. Z kolei dezadaptacyjność narcyzmu wiąże się z takimi cechami jak: rywalizacja, podejrzliwość, obniżona empatia, napięcie emocjonalne, lęk, neurotyczność, agresja, czy impulsywność. Cechy te mogą doprowadzić do społecznego konfliktu, stąd jego dezadaptacyjność (Emmons, 1987; Paulhus, 1998; Morf, Rhodewalt, 2001). Według Ackermana i współpracowników (2011) dezadaptacyjność dzieli się na dwie wiązki: intrapersonalną (wielkościowość i ekshibicjonizm), oraz interpersonalną (roszczeniowość i wykorzystywanie innych).

Wink (1991) podzielił narcyzm na dwa wymiary: narcyzm wielkościowy (ang. grandiose) czyli narcyzm jawny (overt), oraz narcyzm wrażliwy (ang. vulnerable), czyli narcyzm ukryty (covert). Narcyzm wielkościowy charakteryzuje się wysokim poczuciem własnej wartości, poszukiwaniem uwagi i podziwu, podwyższoną ekstrawersją, roszczeniową postawą oraz pewnością siebie. Narcyzm wrażliwy charakteryzuje się obniżoną samooceną, mniejszą pewnością siebie, potrzebą aprobaty, unikaniem konfrontacji oraz wrażliwością na krytykę (Wink, 1991). Powstały również narzędzia uwzględniające dwa wyżej wymienione wymiary narcyzmu, takie jak Hypersensitive Narcissism Scale (HSNS; Hendin, Cheek, 1997), Pathological Narcissism Inventory (PNI; Pincus, A. L., Ansell, E. B., Pimentel, C. A., Cain, N. M., Wright, A. G. C., & Levy, K. N., 2009) oraz Five-Factor Narcissism Inventory (FFNI; Glover, Miller, Lynam, Crego, Widiger, 2012).

Aktualnie dysponujemy wieloma modelami narcyzmu oraz narzędziami mierzących jego różne wymiary. Na podstawie kryteriów diagnostycznych powstało wiele kwestionariuszy do pomiaru narcyzmu rozumianego jako cecha osobowości, m.in.: Narcissistic Personality Inventory (NPI; Raskin, Hall, 1979), Narcissistic Disorder Scale (podskala narzędzia MMPI; Morey, Waugh, Blashfield, 1985), California Psychological Inventory (CPI; Gough, 1987), Narcissistic Personality Disorder Scale (NPDS; Ashby, Lee, Duke, 1979), The Millon Clinical Multiaxial Inventory (MCMI; Auerbach, 1984), Self Object Needs Inventory (SONI; Banai, Mikulincer, Shaver, 2005). Najbardziej znanym i najszerzej używanym narzędziem z wyżej wymienionych jest NPI (Raskin, Hall, 1979) a w Polsce, adaptacja Bazińskiej i Drat-Ruszczak (2000).

W ostatnich latach Krizan i Herlache stworzyli Model Spektrum Narcyzmu (Narcissism Spectrum Model; NSM; Krizan, 2018; Krizan, Herlache, 2017). Według badaczy narcyzm można zdefiniować jako roszczeniowe poczucie własnej wartości (ang.: entitled self importance), które stanowi wspólny trzon dla narcyzmu wielkościowego i wrażliwego. Według tego modelu narcyzm wrażliwy charakteryzuje się reaktywnością (reactivity), natomiast narcyzm wielkościowy śmiałością (boldness). Ich cechy wspólne to poczucie uprzywilejowania i przedkładania własnych potrzeb ponad innych (DSM-V; American Psychiatric Association, 2013; ICD-10; Światowa Organizacja Zdrowia, 1995).

„Inną metodą uchwycenia narcyzmu jest rozróżnienie samooceny jawnej z samooceną utajoną. Osoby narcystyczne otrzymują wysokie oceny na skali oceny jawnej i niskie na skali samooceny utajonej. Im większa rozbieżność, tym silniejszy jest narcyzm. Samoocenę utajoną mierzymy testem utajonych skojarzeń – IAT (Implicit Association Test). Mierzony jest czas reakcji na bodźce negatywne i pozytywne związane z "ja". Im szybciej badany łączy „ja” z pozytywnymi atrybutami, tym wyższa jest u niego samoocena utajona” (Marchlewska, 2018). https://businessinsider.com.pl/rozwoj-osobisty/zdrowie/narcyzm-i-niska-samoocena-a-poparcie-demokrac...

Narcystyczny podziw i rywalizacja

Według Backa i współpracowników (2013) najważniejszym celem narcyzmu jest utrzymanie wielkościowego obrazu siebie, może on zostać osiągnięty poprzez strategię podziwu i/lub strategię rywalizacji. Back i współpracownicy (2013) opracowali Model NARC (ang. Narcissistic Admiration and Rivalry Concept), według którego na czynnik podziwu składają się: wielkościowość, wyjątkowość, oraz urok, natomiast na czynnik rywalizacji - dewaluacja, supremacja, oraz agresywność. “Osoba z narcystycznym zaburzeniem osobowości mając na uwadze ochronę wielkościowego obrazu siebie, będzie wybierała jedną z dwóch strategii działania na podstawie dokonanej oceny sytuacji” (Rogoza, Rogoza i Wyszyńska 2017, str 414). Ponieważ rywalizacja, charakteryzuje się niską ugodowością oraz wysokim poziomem gniewu i makiawelizmu, relacje z osobami o wysokim poziomie narcystycznej rywalizacji mogą być szczególnie niekorzystne. Kiedy narcyz wybierze strategię podziwu (adaptacyjną), może się spodziewać pochwał od otoczenia czy potencjalnych partnerek, wzrostu atrakcyjności, czy osiągnięcia oczekiwanego statusu społecznego. Wybierając strategię rywalizacji (dezadaptacyjną), narcyz może się spodziewać odrzucenia, czy braku zaufania ze strony innych (Back i in., 2013; Rogoza, Rogoza, Wyszyńska, 2016; Rogoza, Wyszyńska, Maćkiewicz, Cieciuch, 2016).

Narcyzm w romantycznych związkach

Vaknin opisując funkcjonowanie osób narcystycznych w związkach wskazuje, że związki te przebiegają według określonego schematu; zazwyczaj ma 3 główne fazy: idealizacji, dewaluacji i porzucenia. W fazie idealizacji narcyz idealizuje swojego partnera, a potem przedstawia mu swoją własną zidealizowaną wersję. Bombarduje miłością (ang.love bombing), uzależnia partnera od własnej idealizacji, a potem nagle ją wycofuje. Jest to podstawą traumatycznych więzi, które składają się z dwóch filarów: pierwszy to idealizacja, drugi to przerywane wzmocnienie. W swojej fantazji narcyz rozgrywa relację z wyidealizowanym obrazem partnera, zachodzi proces introjekcji (internalizacji) - jest to przeciwieństwo projekcji. Pierwszą fazą współdzielonej fantazji jest narcystyczne znęcanie - znęcając się nad partnerem psychicznie i/lub fizycznie, testuje czy partner jest lojalny, z kolei takie zachowanie prowadzi do gniewu partnera, co potwierdza punkt widzenia narcyza, że partner jest obiektem prześladowczym. Kolejny etap współdzielonej fantazji to przekształcenie partnerki w postać matki/partnera w postać ojca i odgrywanie konfliktów z wczesnego dzieciństwa, licząc na inne rozwiązanie. Jeśli partner się na to nie godzi, przestaje być „rodzicem”, narcyz go odpycha i rozpoczyna się faza porzucenia lub drugi etap znęcania. (Vaknin, 2015)

„Narcystyczni partnerzy są postrzegani jako bardziej grający, zwodniczy i manipulujący, a także mniej wierni niż partnerzy nienarcystyczni (Campbell i in., 2002).[...] Postrzeganie narcystycznego partnera zmienia się w trakcie trwania związku, a satysfakcja z narcystycznego partnera maleje z czasem (Campbell i in., 2002; Foster, Shira, Campbell i Loggins, 2003, Morf, Horvath i Torchetti, 2011).” (Grosz, 2017, str.3). Badania wykazały, że narcystyczni mężczyźni oceniają siebie jako bardziej atrakcyjnych i z łatwością uwodzących kobiety, co okazuje się prawdą, ponieważ mają oni więcej początkowych sukcesów w przyciąganiu kobiet niż mężczyźni nienarcystyczni (Dufner, Rauthmann, Czarna i Denissen, 2013). Ponadto są nie tylko bardziej dominujący (Locke, 2009), ale także bardziej ekstrawertyczni, zabawni, flirtujący i czarujący niż mężczyźni niebędący narcyzami (Back i in., 2013; Campbell i in., 2002; Dufner i in., 2013). Według Holtzmana i Strube (2011) narcyzowi łatwo jest wejść w związek, ale trudniej go utrzymać, ponieważ narcyzm to krótkoterminowa strategia kojarzenia, która prowadzi do niekorzystnych wyników długoterminowych. Ponadto kobiety mogą mieć inne wymagania wobec krótkoterminowego partnera, niż w stosunku do partnera w długoterminowym związku (Grosz, 2017). Ponieważ rywalizacja, charakteryzuje się niską ugodowością oraz wysokim poziomem gniewu i makiawelizmu, relacje z partnerami o wysokim poziomie narcystycznej rywalizacji mogą być szczególnie niekorzystne. Narcystyczny podziw i rywalizacja są silnie skorelowane, narcystyczny podziw jest najbardziej skuteczną strategią w obliczu inicjacji związku, podczas gdy narcystyczna rywalizacja jest skuteczniejsza na dłuższą metę (np. Back et al., 2013; Campbell i Campbell, 2009).

W niniejszej pracy poziom lęku badany jest za pomocą Kwestionariusza Stylów Przywiązaniowych (KSP) (Plopa, 2008). Styl przywiązania definiowany jest jako stopień poczucia zaufania i bezpieczeństwa w związkach interpersonalnych, kształtujący się w okresie niemowlęctwa. Niemowlęce przywiązanie do głównego opiekuna (najczęściej matki) funkcjonuje jako matryca, na podstawie której tworzone są więzi w dorosłym życiu. Wyróżniamy trzy style przywiązania: styl bezpieczny – cechuje się zaufaniem do obiektu przywiązania, styl ambiwalentno-lękowy – cechuje się wzmożoną czujnością, obniżonym poczuciem bezpieczeństwa, silnym lękiem przed rozstaniem, oraz styl unikowy – cechuje się unikaniem bliskiego kontaktu jako forma ochrony przed zranieniem.

Według badań, kobiety, które szczególnie chętnie wchodzą w związki z narcyzami, to osoby poszukujące wrażeń, z lękowym stylem przywiązania, o wysokim poziomie narcyzmu (Campbell i in., 2002; Grosz, 2017).

Kobiety z wysokim poziomem lęku (ambiwalentno-lękowym stylem przywiązania) są przyciągane do ciemnej strony (rywalizacji) narcyzmu, ale mniej przyciągane do jasnej strony (podziwu) narcyzmu, w porównaniu do kobiet o niskim poziomie lęku. Narcystyczna nadmierna pewność siebie może uspokoić lękowe kobiety i dać im poczucie bezpieczeństwa. W związku z tym Giebel (2013) wykazał, że lęk jest dodatnio związany z preferencją kobiet do dominacji u partnera, cechą związaną z narcyzmem (Locke, 2009).

Kobiety z wysokim poziomem lęku i niską samooceną wolą dominujących, agresywnych partnerów płci męskiej (np. Giebel, 2013; Snyder et al. al., 2011; Van Bruggen, Runtz i Kadlec, 2006). Agresywni partnerzy mogą być postrzegani jako ochrona w niebezpiecznym środowisku i to może być przyczyną oceny narcystycznego mężczyzny jako atrakcyjnego.

Kobiety silnie poszukujące wrażeń mają większą podatność na narcystyczne uwodzenie, ponieważ gonią za ekscytacją, oraz nowymi i intensywnymi doświadczeniami. Ponadto częściej angażują się w ryzykowne zachowania seksualne, takie jak seks z nieznajomymi, mają także większą ilość partnerów seksualnych (Hoyle, Fejfar i Miller, 2000; Zuckerman, 1994). Zatem poszukujące wrażeń kobiety mogą być bardziej skłonne do ulegania obraźliwym i agresywnym zalotom narcystycznych mężczyzn, oraz ich strategiom seksualnym (Baumeister, Catanese i Wallace, 2002; Reise i Wright, 1996; Campbell i in., 2002).

Kobiety o wysokim poziomie narcyzmu są bardziej skłonne do wejścia w związek z narcystycznymi mężczyznami (Campbell, 1999), oraz do pozostawania z nimi w związku, w porównaniu z kobietami o niskim poziomie narcyzmu. Ponadto idealny partner dla takiej kobiety jest bardziej zorientowany na siebie i mniej opiekuńczy – to dwie cechy właściwe narcyzom (Campbell i in., 2002).

“Obecnie zaczynamy przekształcać myślenie o narcyzmie na kilka sposobów. Po pierwsze, zaczynamy uznawać narcyzm za rodzaj reakcji pourazowej, typ zespołu pourazowego. Następnie zaczynamy myśleć o narcyzmie jako uzależnieniu, rodzaju osobowości nałogowca, ponieważ narcyzi są uzależnieni od dostarczania sobie narcystycznych bodźców. Są uzależnieni od wpływu środowiska, by regulować swój wewnętrzny krajobraz.” (Vaknin, 2022) https://www.youtube.com/watch?v=1kdPZxNGumU&t=1632s

BIBLIOGRAFIA

Back, M. D., Küfner, A. C. P., Dufner, M., Gerlach, T. M., Rauthmann, J. F., & Denissen, J. J. A. (2013). Narcissistic admiration and rivalry: Disentangling the bright and dark sides of narcissism. Journal of Personality and Social Psychology, 105, 1013–1037. https://doi.org/10.1037/a0034431

Back, M. D., Schmukle, S. C., Egloff, B. (2010). Why are narcissists so charming at first sight? Decoding the narcissism-popularity link at zero acquaintance. Journal of Personalisty and Social Psychology, 98(1), 132-145. https://doi.org/10.1037/a0016338

Campbell, W. K. (1999). Narcissism and romantic attraction. Journal of Personality and Social Psychology, 77(6), 1254-1270. https://doi.org/10.1037/0022-3514.77.6.1254

Campbell, W. K., Campbell, S. M. (2009). On the self-regulatory dynamics created by the peculiar benefits and costs of narcissism: A contextual reinforcement model and examination of leadership. Self and Identity, 8(2-3), 214-232. https://doi.org/10.1080/15298860802505129

Campbell, W. K., Foster, C. A. (2002). Narcissism and commitment in romantic relationships: An investment model analysis. Personality and Social Psychology Bulletin, 28(4), 484-495. https://doi.org/10.1177/0146167202287006

Czarna, A. (2008). Narcyzm – z perspektywy 120 lat istnienia pojęcia, w: P. Winiecki, R. Grzybek (red). Wybrane problemy współczesnej psychologii. Oficyna Wydawnicza ATUT - Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 98-112.

Davis, M. H. (1983). Measuring individual differences in empathy: Evidence for a multidimensional approach. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 113–126. https://doi.org/10.1037/0022-3514.44.1.113

Davis, M. H. (2001). Empatia. O umiejętności współodczuwania. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,75-77.

Dufner, M., Rauthmann, J., Czarna, A., Denissen, J. (2013). Are Narcissists Sexy? Zeroing in on the Effect of Narcissism on Short-Term Mate Appeal. Personality and Social Psychology Bulletin, 39(7), 870-882. https://doi.org/10.1177/0146167213483

Foster, J. D., Shrira, I., Campbell, W. K. (2006). Theoretical models of narcissism, sexuality, and relationship commitment. Journal of Social and Personal Relationships, 23(3), 367-386. https://doi.org/10.1177/0265407506064204

Grosz, M. (2017) Predictors of Women’s Attraction to Narcissistic Men: Sensation Seeking, Trait Anxiety, Ovulation, and Similarity Effects. Tilburg School of Social and Behavioral Sciences, Tilburg University, 3-9. https://doi.org/10.1037/a0034431

Holtzman, N. S., Strube, M. J. (2010). Narcissism and attractiveness. Journal of Research in Personality, 44(1), 133-136. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2009.10.004

Hyla, M., Baran, L., Pilch, I. (2017). Między myślą a czynem - o pomiarze utajonych konstruktów psychicznych za pomocą Implicit Relational Assessment Procedure. Czasopismo Psychologiczne, 23(2), 347-358. https://doi.org/10.14691/CPPJ.23.2.347

Jonason, P. K., Webster, G. D., Schmitt, D. P. (2009). The dark triad: Facilitating a short‐term mating strategy in men. European Journal of Personality, 23(1), 5-18. https://doi.org/10.1002/per.698

Locke, K. D. (2009). Aggression, narcissism, self-esteem, and the attribution of desirable and humanizing traits to self versus others. Journal of Research in Personality, 43(1), 99-102. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2008.10.003

Miller, J. D., Gentile, B., Wilson, L., Campbell, W. K. (2013). Grandiose and vulnerable narcissism and the DSM–5 pathological personality trait model. Journal of personality assessment, 95(3), 284-290. https://doi.org/10.1080/00223891.2012.685907

Morf, C. C., Weir, C., Davidov, M. (2000). Narcissism and intrinsic motivation: The role of goal congruence. Journal of Experimental Social Psychology, 36(4), 424-438 https://doi.org/10.1207/S15327965PLI1204_1

Paulhus, D.L., Williams, K.M. (2002). The Dark Triad of personality: Narcissism,

Machiavellianism, and psychopathy. Journal of Research in Personality, 36, 556-563 https://doi.org/10.1016/S0092-6566(02)00505-6

Plopa, M. (2008). Kwestionariusz Stylów Przywiązaniowych (KSP); Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego www.practest.com.pl

Pincus, A. L., Ansell, E. B., Pimentel, C. A., Cain, N. M., Wright, A. G. C., & Levy, K. N. (2009). Initial construction and validation of the Pathological Narcissism Inventory. Psychological Assessment, 21(3), 365–379. https://doi.org/10.1037/a0016530

Reise, S. P., Wright, T. M. (1996). Personality traits, cluster B personality disorders, and sociosexuality. Journal of Research in Personality, 30(1), 128-136. https://doi.org/10.1006/jrpe.1996.0009

Snyder, J. K., Fessler, D. M., Tiokhin, L., Frederick, D. A., Lee, S. W., & Navarrete, C. D. (2011). Trade-offs in a dangerous world: Women's fear of crime predicts preferences for aggressive and formidable mates. Evolution and Human Behavior, 32(2), 127-137. https://doi.org/10.1016/j.evolhumbehav.2010.08.007

Turek, A. (2018). Narcyzm i niska samoocena a poparcie demokracji. https://businessinsider.com.pl/rozwoj-osobisty/zdrowie/narcyzm-i-niska-samoocena-a-poparcie-demokrac... [dostęp 24.08.2022]

Vaknin, S., Rangelovska, L. (2015). Malignant Self-love: Narcissism Revisited. Independently Published. 25-47.

Vaknin, S. (2022). Wszystko o narcyzmie - rozmowa z Samem Vakninem. https://www.youtube.com/watch?v=1kdPZxNGumU&t=1632s [dostęp 24.08.2022]